Interview with Viktorija Ilioska by Biljana Tanurovska-Kjulavkovski

/македонски подолу/

 

Viktorija Ilioska is a choreographer and performer whose work extends beyond the stage into a critical and conceptual practice. A few years ago, she earned a Master’s Degree in Choreography and Performance from the Institute for Applied Theatre Studies in Giessen. My story with Viktorija goes back to when she was just fifteen, and first came to Lokomotiva. Since then, our paths have continuously intertwined. From the time she participated in the Nomad Dance Academy education program and studied at the Faculty of Music’s Department of Dance Pedagogy – where I was one of her professors – all the way to our current collaboration at Lokomotiva, we have shared diverse collaborative endeavours. Together, we’ve worked on programs like Kultrening, (Non)Aligned Movements, What is Choreography?, and currently we co-curate the Performance Platform Festival, among other. Beyond Lokomotiva, we’ve collaborated on the Tiiiit! Inc. performing arts platform (Rehearsing Feminist Futures 2.0) and within the Nomad Dance Academy network/platform.

Across these initiatives, our shared goal has been to reflect on and transform artistic spaces and practices by embedding feminist values and critical approaches, thereby broadening the artistic space of choreography.

For Viktorija – and within our collaborations – choreography is not just outlining the space through certain figures and predetermined steps on stage, but with choreography as an extended practice, other temporalities are built, and it becomes organizing of new spaces and politics. It expands into a set of tools used for kinesthetic, bodily and other analysis, as autonomous from expression, i.e. choreography becomes a field of knowledge, critically embodied and flowing.

This is Viktorija’s field, where dance is at the same time a space for navigating on stage, a bodily vocabulary, navigation in and out of a body, a body that is not canonised and vertical, but it is a political body, which produces diverse meanings through the themes she explores. Viktorija has several performances behind, and many collaborations both on and off stage. She says with laughter that the difference between theatre and choreography is that choreography works with verbs, and theatre works with nouns. In other words, she suggests that choreography works by actuating the actions that build the choreographic work. Through such an approach, Viktorija acts, reflects and builds on her artistic practice, which includes research and is grounded in actions and processes filled with contemplation, reflection, theoretical analyses, bodily, somatic research and analysis, as well as building actions with them, which are not based on predetermined texts, forms, directions and rules, but rather she creates them during the process itself, researching the issue(s) she is dealing with.

Viktorija also integrates acts or ‘procedures of provocation’, and her work often addresses the notions of labour, gender politics, representation of women in the public sphere, the relationship between body and nature, as well as the influence of gender-determined “views” on the female body and identity. This approach makes her distinct, fresh, recognizable in her practice, an artist who transforms the choreographic, dance, i.e. performance-based stage/space by setting imaginativeness in motion. 

She is not present just here, on our scene, she is also in Germany, where she works/creates, collaborates and presents her artistic practice. After her studies, she built a strong working relation with the dance scene in Frankfurt, and she articulates and shares her work, both from there and from Skopje.

She will tell us more about her artistic practice, research, strategies, and working principles… 

Viki, do you think this introduction of mine gives a brief overview of where you stand as an artist, and what would you change or add to it?

I mean, who would know better than you! First of all, thank you for this generous and far from scant introduction. After such a read, I can already see myself doing this interview every 5 years to see what has changed in my outlook and, there it is, I can already sense the practice. I definitely see dance as navigation in and out of the body, and I define choreography as organization of bodies in space at a certain time, and by bodies I mean a much broader scope than just our human bodies. Verbs have always prompted me to reflect through action and state. And I see state as an integral part of movement, i.e. when something moves, it means something changes, and when something changes, it means that something has moved, regardless of whether it is bodily related, somatic, emotional, mental…
In the relation between the social and the artistic, I believe that in our region we have a far greater need and urgency, thus responsibility, to create through/with the political body, with the subject and with the processuality of what we have been and what we are becoming. Simply put, I think we need to fight to tell our stories, as we are already a little weary of the Western ones.

In the introduction, I talk about your approach and your distinctiveness, or practice,  as a way to present your (art)work, which is not so often used here while it is a way to follow the artists’ work. Why do you think it is important to see the artists in the field of performance through their practice, and not through a single work that someone likes or dislikes as is often observed (here)?

Sometimes it is necessary to approach art from a position of “causality”, or to ask ourselves how certain forms and aesthetics emerged at certain times and/or at different places. Or, if I zoom in on myself, there is a “because” in what I do that comes from the very fact that I was born here, I was educated here, my first thoughts and understanding of what art is began here, and that sets me apart from others. Perhaps I would describe following a practice as drawing lines and tangents. I definitely think that in each previous work I sensed the next one.
If we want a slightly more objective answer to this question, I would say follow the artists in the field of performance through their practice because by doing so you are following the artist-art relation and not just the relation that represents the economic, entertainment, or institutional connection of art, the artist, and the market. In my view, the most significant change that needed to happen in the past decade was to break down the idea of ​​commodification of literally every art form, as well as the shift to branding everything possible and impossible, as if everything could be part of the creative industry. It seems that somehow we’ve realized that this is the wrong direction to take, and now we are seeing serious attempts and approaches to repairing the damage that was done. Art is not and should not be a business. Art is not a product. Art can entertain if it wants to, but that is not and should not be its strongest point.

How can we break away from reading canons on stage and dive deeper into the artistic process? What,  to you, is the meaning of the artistic practice?

I often like to say “What you practice, eventually you will become!”. So, for me, artistic practice is a kind of relationship between doing and becoming, a process shaped by both research and the pursuit of knowledge. The process here does not only imply a methodology for how things are done, but also a region in readiness, which in itself constitutes the basic meaning of research. But, of course, not every artistic practice becomes research, just as not every research becomes artistic practice. Perhaps here I am talking more about art that opens up to science as a field of research, that embraces epistemology as essential, and a field of research that is closely linked to the development of artistic practice that very often questions the concept and nature of art itself. I believe that with some perspective on its genesis, it is safe to say that art has long been settled in the public and intervenes in all areas of social activity. Sometimes it is a work, a statement, a presentation; in other cases it is individual action, an experience or a protest; and sometimes, it is a collective social process. So, in my opinion, if we want to dive deeper into the artistic process, we first need to open ourselves to art, the way it has already opened itself to us. Just as a reminder, art has replaced the sacred with the social, it has moved away from the church to the concert hall, to the theatre, and into every pore of public space, from the temple to the gallery, to the exhibition space, the studio, the city, the streets, etc. Sometimes I feel as if we ourselves have not yet gone through that transformation, that emancipation. Especially here, to my regret. I may have given a somewhat theoretical answer above, but the answer could be much simpler. Let me get back to the questions, because for me personally, questions are important. Every time we ask the questions, the answer can be different because after a certain time we ourselves are different. The answers are temporary, the questions last. For me, artistic practice is very often an answer to the question “How some things are the way they are?”, and it is not so much concerned with the question “Why some things are the way they are?”. And so, I am somehow convinced that when we start dealing with the question word “How?”, we will end up with an accumulation of questions that will ultimately lead us to a certain becoming that is completely different from that of the canons, because we have already weighed up the canons.

I would like us to give an overview of your artworks, and how they outline the development of your artistic practice. In 2010, as a participant in the Nomad Dance Academy education program, you produced your first artwork, “I Am Always Watching You,” which actively exposes the audience and speaks about mechanisms of surveillance. Next is the work “Cause of Disease” (2015), which is produced and supported by Lokomotiva and the international artistic network APAP, and explores forms of freedom and its limitations. Then comes “It Could Be Something Very Minimal” in 2018, which you create together with Patrick Faurot and Max Smirzitz, with whom you studied in Giessen. You also presented this performance in Skopje, at the Kino Kultura project space, in collaboration with Skopje Pride Weekend.  It is a research project that sought ways for a permanent sonic, visual and perceptual change of the body. Your next work “Figure It Out!” (2018) is structured around 100 questions in a self-interview format, which are more rhetorical and provocative, and reveal the position of women here (in this context), as well as the position of the artist, and thus you also tackle other gender-related issues. The latest work that you co-produced with Lokomotiva is “I Need A New Body” (2022), which you presented at several festivals in the region, in Germany, and here at the MOT (Young Theatre Festival). For this work, you received a scholarship as an alumna of the Hessian Theatre Academy, which is a great success for your work. All of them got an incredibly good response from the general audience, as well as the professional audience or collaborators who say that your practice is getting its own symbols, or signification. How do you see your art practice development, what has affected you and what is it that affects you now?

I would also mention here the new work “Such As Rhymes With Non”, where I appear as co-author within the NAM ChoreoLab collective. The work is a regional co-production between Croatia, Serbia, Slovenia and Macedonia, which I am quite glad about because such collaborations rarely happen. And with this in mind, I can say that one of the things that affects me a lot is collaborations, or specifically the relations that are established through such collaborations. Again we are working on a very political topic, i.e. the legacy of the Non-Aligned Movement, or what has remained in our bodies of all those principles we once identified with. We work almost always in relation to what is happening today and with some speculative fiction, with what may possibly happen in the future. The audience saw the performance on October 6 at the Museum of Contemporary Art as part of the program of the Performance Platform Festival (Lokomotiva) and MoCA – Skopje Performance Festival.
I have been affected and I am affected by revolt, protest and vigour. The “Non”, which in Macedonian is simply “No”, affects me, or the very activity it carries with it, the activity of refusal, of disagreement and opposition. I believe we have a responsibility to say “No” to many things that surround us today, and be quite vocal in saying it.
In a very fundamental way, I have been and will be affected by movement and the body, or what it is that moves this body, and what movements set whole masses of bodies in motion. In the past few years, I have been reflecting and referring to this body/the body as a resource, allowing myself to ‘exploit’ it in order to open up bigger questions that operate in the discourse of ecofeminism, hydrofeminism and extractivism. As for myself, I believe I have found the area in which I want to explore and I will certainly stay in it for a long time.

Your artistic practice, as I mentioned, extends beyond the stage, and besides collaborating with Lokomotiva on diverse programs, you also collaborate with other organizations and festivals on the local scene, including “Firstborn Girl” (performing arts platform) and the AKTO festival with FRU. In the (past) collaboration(s with them), you were a mentor, or a dramaturge, and in the latter collaboration, with AKTO, you were one of the authors of the entire event for the Prague Quadrennial. Thus, apart from being a choreographer on stage, you expand your practice and knowledge in other areas or maybe contexts, so what does that mean, or how do you see yourself in that?

The truth is that I often question what exactly that means to me, and lately I find the answer in the need, and in the impossibility, to identify with one thing, be it a position, a medium, a scene, etc. It often makes me feel sorry because sometimes I would like people to connect me with and recognize me through certain entities and identities. On the other hand, being in many places and in many relations brings me new knowledge, new experience and somehow makes me free to see things from multiple positions. I think that it is precisely thanks to this ‘multitudinous’ of activity that I have developed a greater awareness of the conditions in which we work, of how we work and what is the particularity of the positions, or what is required when we work on this side of the stage or behind the scene. Also, because I believe that this way of work is necessary, if not the only, in our region if we want to build a contemporary, independent scene.

It is quite clear to me that nothing’s set in stone here and that any apriorism is impossible, perhaps that is why I have completely surrendered myself only to experience and relationality  , and with that I hope that I am building conditions for work in the same breath as I create work.

You also have experience in Germany, and internationally, you collaborate with colleagues and institutions there, and you’re part of the Nomad Dance Academy… How do these collaborations influence your artistic practices, methods, principles of work?

In Germany you can choose to be an artist only, sometimes I would even say the system itself demands that from you. As an artist, your job is to create, while all the production, curatorial, financial, institutional positions are there for those who see themselves specifically in those positions. In short, I would note, that is the privilege of the West. In one way or another I may enjoy that privilege, over there. Whereas here, as I mentioned earlier, I try to give as much as possible as my contribution to improving the working conditions. Perhaps that is precisely one of the influences that I have recognized in all these collaborations – to fully understand that the working conditions completely govern the artwork, sometimes they can even be the focal theme of a piece of art. Of course, I am aware that all these collaborations also affect my financial and existential status. International collaborations bring a lot of work, coordination and responsibilities, but they also maintain a position and continuity in creation. In constant flirtation with my “burnout”, I hope that so far I have managed to balance my representation here and abroad. I simply think that every artist needs social capital to be able to build themselves and create a little more independently from the limited options and structures that our institutions impose on us here. We are not islands entire of ourselves, waiting to be discovered. I really think that healthy networking has become the duty of every artist today. Coming together to create something greater than oneself.

I say about myself – I am a feminist, a socialist and a comrade who cannot see and build artistic practices from any other position than this, or any other way. I believe this is the political foundation from which I act. What is your political foundation and values that shape your work?

I often find myself dissolving, rather than solidifying when using strong words, but I like this, so let me give it a try, challenge accepted. I am a woman, a daughter, a sister and a very good friend. I am from Prilep (laughs) and I believe in the margins and the province. I am a leftist who has read Federici more than Marx, and I am proud of that. I am a feminist, who knows deep inside that feminism is first and foremost a fight against the class system, and then, let it be everything that is attributed to it. I will say without a doubt that anti-fascism is the foundation which this country should continue to be built on, and nothing has made me prouder than when I tell people in Germany that my grandparents were partisans and fought on the right side. I believe in community. Even after all the pain and low blows it has thrown at me, I still choose to believe in community. That is my value, my choice, and very often it has nothing to do with the community itself, but with how I want to see myself in it. I believe in friendship and in collective care as the only roadmap that leads to solidarity, and to a better quality of life.

Hope – it is an activity and a discipline, not just a desire or an emotion, says activist Mariame Kaba, who adds that hope is a community project. We have to practice it every single day, together, using the resources we have.
I somehow believe this describes us in Nomad, in Lokomotiva, in our collaboration with organizations here and internationally. This practice seems to be limited here in our country, and is represented more outside, so because of that, as well as because of the possibility to work in conditions that are not available here, more and more artists and cultural workers see themselves outside this geographical area.
Do you think that hope, seen in this way, is still available for us, here in this space, and what is the daily practice that we need to undertake to see a more resilient, more friendly, more humane, and more dignified environment for life and work?

How to answer this question, and be honest with who I have been for the past 10 years? I say to myself that I have never left this geographical space, but I know that in a way that is not true. I left to find my ‘equal’. And if I go back to “What you practice, eventually you will become!”, maybe I really do practice hope exactly as Kaba defines it. I am not sure if I have found that daily practice for a more dignified environment for life and work, but I can share what I try to practice daily in the work environment and what questions my inner speech deals with. To start with, I always wonder if I’m listening well enough to what the other person is saying. I am truly convinced that we are not listening to each other here, and very often that is exactly why we do not know each other. Empathy was a very well-developed practice for us, but I fear we have begun to lose it. Or “don’t take anything personally until someone makes it personal!”, I am somehow convinced that we need distance and objectivity in many of our relations in order to remain friends and collaborators, because I’m really seeing some good signs of paranoia and projections. To wrap up, I often keep telling myself that I shouldn’t compare myself to anyone or anything, because I think that’s exactly what keeps me from becoming who I really want to be. And yes, curiosity, curiosity, curiosity(!), there’s room and space for everyone in our small but significant scene, which means less competition, more collaboration. Not to sound like someone giving a motivational speech now, but I’ll highlight kindness. I think we need a little more tenderness in our bodies, as well as outside of them.

 

Photo used for the cover graphic by Kamila Utiukova. 

---

РЕФЛЕКСИИ ЗА УМЕТНИЧКИТЕ ПРАКТИКИ И ПРОЦЕСИ

Интервју со Викторија Илиоска, од Биљана Тануровска-Ќулавковски

 

Викторија Илиоска е кореографка и изведувачка, чија кореографска практика е и проширена критичка практика и на сцената и вон неа. Таа магистрираше на одделот за кореографија и перформанс на Институтот за применети театарски студии во Гисен.  Јас ја познавам од нејзини петнаесет години кога прв пат дојде во Локомотива. Оттогаш, нашите заеднички патишта постојано се преплетуваат, почнувајќи од периодот кога таа беше дел од учесниците на Номад Танц Академијата, па потоа дел од Факултетот за музичка уметност – отсек танцова педагогија, каде јас и бев професорка, па сѐ до денес кога сме соработнички во Локомотива, меѓудругото и на програмите „Култренинг“, „Неврзани движења“, „Што е кореографија?“, и ко-кураторки на Перформанс Платформа Фестивал програмата но и вон Локомотива, на  платформата за изведувачки уметности на Тиииит! Инк. – Испробување феминистички иднини 2.0, како и на мрежата/платформата Номад Танц Академија.

Во сите овие програми, односно простори, се стремиме заедно да промислуваме како да го трансформираме сценското и работното поле во простор со феминистички вредности, со критички пристапи кои ќе го прошират уметничкот простор за кореографија.

Кореографијата за Викторија, а и во нашата работа, не е само исцртување на просторот со одредени фигури и чекори на сцена, туку со кореографијата како проширена практика градиме други темпоралности, и таа станува организација на нови простори и политики, односно се проширува во сет на алатки кои се користат за кинестетичка, телесна и друга анализа, кои се автономни од експресијата, односно кореографијата постанува поле на знаење, критичко отелотворено и процесно.

Ова е полето на Викторија, каде танцот е и простор за навигација на сцена, телесен вокабулар, навигација во телото и вон него, телото кое не е канонизирано и вертикално, а е политичко тело, кое продуцира различни значења преку темите кои таа ги разработува. Викторија има зад себе неколку претстави, многу соработки и на сцената и вон неа. Таа на смеа вели дека разликата помеѓу театарот и кореографијата е во тоа што кореографијата работи со глаголи, а театарот со именки. Односно, таа работи со активирање на дејствијата кои го градат кореографското делување. Преку ваквата перспектива, Викторија работи, мисли и ја гради својата уметничка практика која вклучува истражување, а е втемелена во дејствија и процеси исполнети со промислување, рефлексија, теориски анализи, телесни, соматски истражувања и анализи, како и градење дејствија со нив, кои не се засновани на предодредени текстови, форми, насоки и правила, туку ги создава во текот на самиот процес, истражувајќи за прашањето со кое се бави.

Викторија внесува и постапки на провокација, а нејзината работа често се однесува на поимите на трудот, родовите прашања, застапеноста на жената во јавната сфера, релацијата меѓу телото и природата, како и влијанието на родово детерминираните „погледи“ врз женското тело и иденитет. Овој пристап ја прави специфична, свежа, препознатлива во својата практика, уметница која внесувајќи ги новините, ја трансфромира кореографската, танцова односно перформанс-базирана сцена.

Таа не е само овде, на нашата сцена, таа е и во Германија, каде работи, соработува и ја претставува својата уметничка практика. По студиите гради силна работна врска со танцовата сцена во Франкфурт, но и оттаму и од Скопје ги споделува своите дела и својата работа пошироко.

За нејзината уметничка практика, истражувањата, стратегиите, принципите на работа, повеќе ќе ни каже таа…

Вики, дали сметаш дека овој мој вовед дава краток преглед на тоа каде си како авторка, и што би изменила или додала во него?

Па кој подобро би знаел, ако не ти. Најпрвин ти благодарам за овој несебичен и далеку од скромен вовед. Со ваквo исчитување, веќе се гледам себеси како го одговарам ова интервју на секои 5 години за да забележам што се променило во моите размислувања и, ете ја, практиката веќе наѕира. Танцот дефинитивно го сметам за навигација во и вон телото, а кореографијата ја дефинирам како организација на тела во простор во одредено време, со тоа што под тела подразбирам далеку поширок опсег од само нашите, човечки тела. Глаголите секогаш ме активирале и ме поставувале да размислувам низ дејствие и состојба. А состојбите пак, ги разбирам како интегрален дел на движењето, односно кога нешто се движи значи нешто се променува, а кога нешто се променува значи дека нешто се придвижило, независно дали е телесно, соматско, емотивно, умствено…
Во односот на општественото и уметничкото, сметам дека во нашиот регион имаме далеку поголема потреба и ургентност, а со тоа и одговорност, да твориме преку/со политичкото тело, со субјектот и со процесуалноста од она што сме биле и она што постануваме. Поедноставно кажано, мислам дека треба да се бориме да ги раскажеме нашите приказни, од западните веќе малку сме истрошени.

Во воведот зборувам за твојата практика, за твојот пристап и посебност, што ретко се применува овде, а стана начин да се следи уметникот во неговиот развој. Зошто мислиш дека е важно да го гледаме уметникот во полето на изведбата преку (развојот на) неговата практика, а не преку едно дело или дали нешто некому му се допаѓа или не?

Понекогаш е потребно да ѝ се пристапи на уметноста од некаква позиција на „каузалност“, или да се запрашаме како одредени форми и естетики се појавиле во одредено време и/или на различни места. Или ако зумирам на себе, има некое “затоа што” во она што го работам и доаѓа од самиот факт дека јас сум родена тука, јас се имам образовано тука, моите први размисли и разбирања за тоа што е уметност започнале тука, и тоа ме разликува од други. Ете, можеби следењето на една практика би го опишала како исцртување линии и тангенти. Јас несомнено мислам дека во секое претходно дело ми се насетувало следното.
Доколку сакаме малку пообјективен одговор на ова прашање, би рекла следете го уметникот во полето на изведбата преку неговата практика затоа што со тоа ја следите врската уметник-уметност, а не само онаа врска која ја претставува економската, забавната, пазарната или институционалната поврзаност на уметноста, уметникот и пазарот. Според мене, најзначајната промена која беше неопходно да се случи во изминатава декада е да се сруши идејата за комодификација на буквално секоја уметничка форма и тој премин во брендирање на сѐ возможно и невозможно, како божем сѐ може да биде дел од креативната индустрија. Некако како да сфативме дека тоа е погрешен правец по кој се тргна, па еве гледаме сериозни обиди и пристапи за тоа како да се поправат штетите кои беа нанесени. Уметноста не е и не треба да биде бизнис. Уметноста не е продукт. Уметноста може да биде забавна доколку сака, ама тоа не е и не треба да биде нејзината најсилна страна.

Како можеме да се издвоиме од читањето на канони на сцена и да влеземе подлабоко во уметничкиот процес? Што е за тебе уметничка практика?

Многу често знам да кажам “What you practice, eventually you will become!”, или она што го практикувате, кога-тогаш тоа и ќе постанете. Оттука, за мене практиката е некаква релација помеѓу дејствувањето и постанувањето, а сето тоа сметам дека е условено преку постапките на истражувањето и (за)познавањето. Постапката тука не подразбира само методологија за тоа како се прават работите, ами и однапред отворен регион кој сам по себе го сочинува основното значење на истражувањето. Но, се разбира, не секоја уметничка практика станува истражување, исто како што не секое истражување станува уметничка практика. Можеби тука повеќе зборувам за уметноста што се отвора кон науката како поле на истражување, што ја прегрнува епистемологијата како есенцијална, и полето на истражување кое е тесно поврзано со развој на уметничката практика која многу често го преиспитува концептот и на самата уметност. Сметам дека со некаква перспектива на нејзината генеза слободно може да се каже дека уметноста веќе подолго време е населена во јавноста и интервенира во сите области на општествената активност. Понекогаш тоа е дело, изјава, презентација; во други случаи тоа е индивидуална акција, искуство или протест; а некогаш пак, тоа е колективен општествен процес. Па еве, според мене, ако сакаме да навлеземе подлабоко во уметничкиот процес, прво треба да ѝ се отвориме и ние самите на уметноста, онака како што таа веќе ни се отвори нам. Само да потсетам, нели, уметноста го замени светото за опшественото, премина од црквата во концертната сала, во театарот, и во секоја една пора на јавниот простор, од храмот во галеријата, во изложбениот простор, во студиото, во градот, на улиците итн. Понекогаш имам чувство како ние самите сѐ уште да ја немаме поминато таа трансформација, таа еманципација. На моја жалост, особено тука.
Можеби погоре дадов малку теориски одговор, но одговорот може да биде и далеку поедноставен. Да се вратам на прашањата, бидејќи за мене лично прашањата се важни. Секој пат кога ги поставуваме, одговорот може да биде различен затоа што по одредено време и ние самите сме различни. Одговорите се привремени, прашањата траат. За мене уметничкиот процес многу често е одговор на прашањето „Како некои нешта се онакви какви што се?“, а не се занимава толку многу со прашањето „Зошто некои нешта се онакви какви што се?“. И ете, некако сум убедена дека кога ќе започнеме да се занимаваме со прашалниот збор „Како?“, ќе завршиме со акумулација на прашања кои на крајот ќе нѐ доведат до некое постанување кое е сосема различно од она на каноните, затоа што веќе сме ги преиспитале и самите нив.

Би сакала да дадеме преглед на твоите дела, и како во нив се исцртува развојот на твојата уметничка практика? Во 2010 година, како учесничка на Номад Танц Академија едукативната програма, го продуцираше првото уметничко дело „Секогаш те гледам“, кое активно ја изложува публиката и зборува за механизми на надзор. Следно е делото „Причина за болеста“ (2015 година), кое е продуцирано и поддржанo од Локомотива и Меѓународната уметничка мрежа AПAП, a ги истражува формите на слобода и ограничувањата на слободата. Потоа следува „Можеби се работи за нешто минимално“ од 2018 година, кое го работиш со Патрик Фаро и Макс Шмирзиц, со кои си на студии во Гисен. И овој перформанс го изведе во Скопје, во проектниот простор Кино Култура, во соработка со Скопје Прајд Викенд, а е истражувачки проект каде се бараа начини за постојана звучна, визуелна и перцептивна промена на телото. Во твоето следно дело „Figure it out!“ (2018 година) поставуваш 100 прашања во формат на самоинтервју, кои се повеќе реторички и кои се провокација, а ја откриваат позицијата на жената овде, како и позицијата на уметницата, а начнуваш и други родово поврзани прашања. И последно дело кое го копродуцираше со Локомотива е „Ми треба ново тело“ (2022 година), кое го претстави на неколку фестивали во регионот, во Германија и кај нас на МОТ, за кое доби стипендија како алумна од Hessian Theatre Academy, што претставува голем успех за твојата работа. За сите имаш неверојатно добар одзив кај публиката, но и кај професионалната публика или соработниците кои велат дека твојата практика добива свои симболи, или знаковност. Како го гледаш ти нејзиниот развој, што тебе те засегало и што е тоа што сега те засега?

Еве да го споменам и новото дело „Such as Rhymes with Non” („Како што се римува со не“), во кое се јавувам како коавтор во колективот НАМ КореоЛаб. Делото е регионална копродукција помеѓу Хрватска, Србија, Словенија и Македонија, за кое ми е прилично драго затоа што ретко се случуваат вакви соработки. И оттука да извлечам дека една од работите кои многу ме засегаат се соработките, или конкретно релациите кои се востановуваат преку тие соработки. Работиме повторно на доста политичка тема, односно наследството на Движењето на неврзаните, или што остана во нашите тела од сите тие принципи со кои некогаш се идентификувавме. Работиме речиси секогаш во однос со тоа што се случува денес и со некоја спекулативна фикција, со она што евентуално можеби ќе се случува во иднина. Публиката го виде на 6 октомври во Музејот на современа уметност како дел од програмата на Перформанс Платформа Фестивал на Локомотива и МСУ – Скопје фестивал на перформансот.
Ме засегало и ме засега револт, протест и живост. Ме засега тоа „Non“, што на македонски е само „Не“, или самата активност што ја носи со себе, активност на одбивање, на несогласување и на спротивставување. Сметам дека на многу нешта кои нѐ опкружуваат денес имаме одговорност да им кажеме „Не“, и тоа да го кажеме доста гласно.
На еден многу суштински начин ме засегало и ќе ме засега движењето и телото, или што е тоа што го придвижува ова тело, и какви движења придвижуваат цели маси на тела. Во изминативе неколку години размислувам и реферирам на телово/телото како ресурс и си дозволувам на самата себе да го експлоатирам за со тоа да отворам поголеми прашања кои оперираат во дискурсот на екофеминизмот, хидрофеминизмот и екстрактивизмот. За себе мислам дека ја пронајдов областа во која што сакам да истражувам и сигурно ќе останам долго во неа.

Твојата уметничка практика, како што споменав, е поширока од сценската и од онаа во соработка на програмите на Локомотива, така што овде, соработуваш и овде на сцената со други организации, фестивали, како „Прво па Женско“ (Платформа за изведувачка уметност) и АКТО фестивалот со ФРУ. Во едната соработка си ментор, или некој вид на драматург, а во соработката со АКТО беше една од авторите на целиот настан за Прашкото квадриенале. Значи освен кореографка на сцена, ти ја прошируваш својата практика и знаење и во други сфери или можеби контексти? Што тоа значи, или како се гледаш себе во тоа?

Вистината е дека многу често се преиспитувам што тоа точно значи за мене, а во последно време одговорот го наоѓам во потребата, но и во невозможноста да се идентификувам со едно нешто, било да е позиција, медиум, сцена или слично. Често знае да ми биде жал затоа што понекогаш би сакала луѓето да ме поврзуваат и препознаваат преку одредени ентитети и идентитети. Од друга страна, тоа што сум на многу места и во многу релации ми носи нови знаења, нови искуства и некако ме ослободува да ги согледам нештата од повеќе позиции. Мислам дека точно благодарение на ова делување во „мноштво“ имам развиено поголема свест за условите во кои работиме, за тоа како работиме и која е специфичноста на позициите, или што е потребно кога работиме од оваа страна на сцената или зад сцената. Исто така, затоа што верувам дека овој начин на работа е неопходен, ако не и единствен, во нашиот регион доколку сакаме да градиме современа, независна сцена.
Мене ми е доста јасно дека тука ништо не е однапред обезбедено и дека точно некаков априоризам е невозможен, можеби затоа се имам целосно предадено само на искуството и релациите, а со тоа се надевам дека градам услови за работа паралелно додека создавам и творам.

Имаш искуство и во Германија, и меѓународно, соработуваш и таму со колеги и институции, дел си и од Номад Танц Академија… Како овие соработки влијаат на твоите уметнички практики, методи, принципи на работа?

Во Германија можете да одлучите да бидете само уметник, понекогаш дури би рекла системот тоа и го бара од вас. Како уметник ваше е да творите, а сите останати продукциски, кураторски, финансиски, институционални позиции се таму за оние кои се гледаат специфично во тие позиции. На кратко би подвлекла, тоа е привилегијата на Западот. На ваков или онаков начин можеби ја уживам таа привилегија, таму. Овде се обидувам, како што споменав претходно, да дадам што е можно повеќе како мој придонес во подобрување на условите за работа. Можеби точно тоа е и едно од влијанијата кои сум ги осознала од сите овие соработки, темелно да разберам дека условите за работа целосно го условуваат уметничкото дело, дури понекогаш можат да бидат и фокална тема на едно уметничко дело. Се разбира, свесна сум дека сите овие соработки влијаат и на мојот финансиски и егзистенцијален статус. Меѓународните соработки носат многу работа, координација и одговорности, но исто така одржуваат една позиција и континуитет во творењето. Во постојано кокетирање со мојот „брнаут“, се надевам дека досега добро балансирам во мојата застапеност овде и надвор. Едноставно сметам дека на секој уметник му е потребен социјален капитал за да може да се изгради и да создава малку понезависно од лимитираните опции и структури кои ни ги наметнуваат нашите институции тука. Ние не сме изолирани острови сами за себе кои чекаат да бидат откриени. Навистина мислам дека вмрежувањето стана должност на секој уметник денес. Со ​​здружување, до создавање на нешто поголемо од себе.

Јас за себе велам – јас сум феминистка, социјалистка и другарка која уметничките практики ги развива и гради од оваа позиција, и ниеден друг начин. Мислам дека тоа е мојата политичка основа од која дејствувам.  А која е твојата политика и вредности според кои твориш?

Ах, многу често за себе мислам дека повеќе се разводнувам, отколку што се втемелувам со силни епитети, ама ова ми се допаѓа, па ајде да пробам, предизвикот е прифатен. 
Јас сум жена, ќерка, сестра и многу добра другарка. Јас сум Прилепчанка (се смеам) и јас верувам во маргините и во провинцијата.
 Јас сум левичарка која повеќе ја читала Федериче од Маркс, и сум горда на тоа. Јас сум феминистка, која силно во себе знае дека феминизмот пред сѐ е борба против класното уредување, а потоа, па и нека биде сѐ она што му се препишува. Јас без сомнеж ќе речам дека антифашизмот е темелот врз кој треба да продолжи да се гради оваа држава, и ништо не ме направило погорда кога во Германија ќе кажам дека моите баби и дедовци биле партизани и се бореле на вистинската страна. Јас верувам во заедницата. И после сите нанесени болки или ниски удари од истата, јас решавам да верувам во заедницата. Тоа е мојата вредност, мојот избор, и многу често тоа нема ништо ни со самата заедница туку со тоа како јас сакам да се видам себеси во неа. Јас верувам во пријателството и во колективната грижа како единствен патоказ кој води до солидарност, и до еден поквалитетен живот за живеење.

Надеж – тоа е активност и дисциплина, а не само желба или емоција, вели активистката Мариаме Каба, која додава дека надежта е проект на трудот на заедницата. Дека е дневна практика, која ја преземаме заедно, употребувајќи ги ресурсите кои ги имаме.

Некако сметам дека ова нѐ опишува во Номад, во Локомотива, во соработката со некои организации овде и меѓународно. Оваа практика како да е лимитирана овде кај нас и е застапена повеќе надвор од земјата, па поради тоа, како и поради можноста да се работи во услови кои ги нема овде, сѐ повеќе уметници и култрни работници се гледаат себеси вон овој географски простор.

Дали сметаш дека сѐ уште надежта, вака видена, е тука за нас, овде во овој простор, и која е таа дневна практика која треба да ја преземеме за да видиме една поотпорна, посрдечна, похумана и подостојна средина за живот и за работа?

Како да го одговорам ова прашање, а да биде искрено со она што сум во изминативе 10 години. Јас за себе велам дека никогаш не заминав од овој географски простор, ама знам дека тоа на некој начин и не е вистина. Јас заминав за да си го најдам моето еднакво. А ако се вратам на  „Она што го практикувате, тоа и ќе постанете”, можеби и навистина ја практикувам надежта точно онака како што Каба ја дефинира. Не сум сигурна дали ја имам најдено таа дневна практика за подостојна средина за живот и за работа, ама можам да споделам што јас се обидувам да практикувам дневно во работната средина и со какви прашања мојот внатрешен говор се занимава. За почеток, секогаш се прашувам дали доволно добро го слушам соговорникот. Навистина сум убедена дека тука не се слушаме, и многу често токму затоа не се познаваме. Емпатијата ни беше многу добро развиена практика која се плашам дека почнавме да ја губиме. Или “сѐ додека некој не те посочи лично, не сфаќај ништо лично!”, ете некако сум убедена дека потребна ни е дистанца и објективност во многу наши релации за да останеме пријатели и соработници, затоа што навистина забележувам добри знаци на параноја и проекции. Да заклучам, многу често знам да се потсетам дека не треба да се споредувам со никого и со ништо, затоа што мислам дека точно тоа ме оддалечува од она што навистина сакам да постанам. И да, љубопитност, љубопитност, љубопитност(!), има и место и простор за сите во нашата мала а значајна сцена, што значи помалку натпревар, повеќе соработка. А сега да не звучам како некоја која дава мотивирачки говор, ама еве ќе ја истакнам љубезноста. Мислам дека ни треба малку повеќе мекост во нашите тела, а и надвор од нив.

 

Фотографија користена за графиката на насловната страна e на Камила Утиукова.